Recensie: De Welwillenden van Toneelhuis en Toneelgroep Amsterdam / Guy Cassiers

●●●●○

DE WELWILLENDEN

TONEELHUIS EN TONEELGROEP AMSTERDAM / GUY CASSIERS

Door RiRo, gezien 6 april 2016  

Hoe vaak je dat woord ook al hebt gehoord of gelezen, als het voor het eerst in de voorstelling wordt gebruikt, komt het toch weer hard aan. Entlösung, de definitieve oplossing van de Judenfrage. Halverwege 1942 werd daartoe door de leiding van de Nazi's besloten. Maar al daarvoor, vanaf de inval in Rusland in 1941, waren speciale eenheden, die meteen achter het oprukkende Duitse leger opereerden, in Oost-Europa begonnen met het systematisch vermoorden van Joden. En de hoge officier Max Aue, hoofdfiguur uit het boek De welwillenden van Jonathan Littell was daarbij.

Hans Kesting, die Max Aue speelt, loopt naar voren. In zijn gewone kleren nog. Ja, ik was erbij, zegt hij. In de Oekraïne. En ja, ik deed eraan mee. Maar ik ben geen psychopaat, geen sadist. Ik ben net als u. Durft u met zekerheid te zeggen dat u het anders zou hebben gedaan? Kesting laat lange pauzes vallen tussen zijn zinnen. In de zaal, het zaallicht is nog aan, is het doodstil. Het lijkt erop dat iedereen zich hetzelfde afvraagt: Wat zou ik hebben gedaan in die omstandigheden? Een indrukwekkende en indringende openingsmonoloog is het. Een monoloog waardoor je bereid bent iets te gaan doen waar je niet vrolijk van gaat worden: kijken naar een voorstelling over de vernietiging van de Europese Joden vanuit het perspectief van een van de daders.

In het deel voor de pauze voert obersturmführer Aue verhitte discussies met andere Nazi-officieren, raakt onder de indruk van een vioolspelend Joods jongetje, en is aanwezig bij de slachting van meer dan 30.000 Joden bij een ravijn in de buurt van Kiev. Hij vertelt dat hij daar meer was dan alleen rapporteur en getuige. Dat hij ook zelf heeft gedood. Weliswaar om Joden die al dodelijk gewond waren uit hun lijden te verlossen. Maar toch. In lange monologen probeert hij steeds te begrijpen wat er met hem gebeurt, en waarom het gebeurt. Kesting doet dat ijzingwekkend goed. Die monologen zijn de hoogtepunten van de voorstelling. Uiteindelijk wordt Aue wegens geruchten over zijn homoseksualiteit overgeplaatst naar Stalingrad. Pauze.

In het tweede deel van de voorstelling zijn we in Berlijn. Daar houdt Aue zich bezig met de Arbeidseinsatz, de gedwongen inzet van Joden in de oorlogsindustrie. In gesprekken met Eichmann (Katelijne Damen) draagt hij argumenten aan om voor dat doel een groter deel van de Joden beschikbaar te stellen. Maar het accent van de Nazi's ligt nu op het zo efficiënt mogelijk vernietigen. Op de logistieke en andere praktische problemen die daarmee samenhangen. In een gesprek met een vriendin (Abke Haring) komt Aue nog tot een soort biecht over zijn aandeel in de gruwel. Maar uiteindelijk, als de nederlaag van Duitsland onafwendbaar is, vermoordt hij zijn vriend Thomas Hauser (Kevin Janssens). En vlucht hij naar Frankrijk.

Even wat detailkritiek. Ik ben niet zo'n liefhebber van jongetjes op het toneel. Dat heeft zo gauw de schijn van effectbejag. Het ontvangen van het pakketje met de bladmuziek van Rameau als het vioolspelende jongetje al is vermoord, dat zou toch net zo dramatisch zijn geweest als er niet eerder in de voorstelling fysiek een jongetje op het podium had gestaan? En dan de eerste scène na de formidabele openingsmonoloog van Hans Kesting, de discussie tussen de vijf officieren. Cassiers werkt al zo lang met zendmicrofoons, hij zou toch moeten weten dat we in dat geval elke stem uit dezelfde bron te horen krijgen, uit de speakers. Maar als de acteurs half van ons afgewend staan? Hoe moet ik dan weten wie wat zegt?

Maar nu de positieve conclusie. Cassiers is er met zijn (boek)bewerking in geslaagd om me met De Welwillenden in de denkwereld van de dader te trekken. En me, dankzij de acteerkwaliteiten van Hans Kesting, maar ook dankzij de scenografie en het kledingontwerp (wel laarzen, wel kleren met militaire snit, maar geen swastika's of andere concrete symbolen) te laten zien dat het Derde Rijk niet meer dan gemiddeld bevolkt werd door perverse sadisten. Dat gewone burgers, die van Brahms en van goede wijn houden, betrokken kunnen raken bij gruwelijkheden. Kortom: De Welwillenden is een belangwekkende en urgente voorstelling.  

Ga voor de speellijst en voor meer informatie naar: Toneelgroep Amsterdam